Interview met Aai Prins over Dokter Zjivago

Betekenis en vertaling

Wat betekent dit boek voor jou?
Het was een hele eer om gevraagd te worden voor deze vertaling. Het is een wereldberoemd, meeslepend epos dat de geschiedenis van de Sovjet-Unie beslaat van 1904 tot 1929, met een epiloog die na de Tweede Wereldoorlog speelt. Het laatste hoofdstuk wordt door gevormd de gedichten van dokter Zjivago. De gedichten zijn overigens niet door mij vertaald, maar door Marja Wiebes en Margriet Berg. Dokter Zjivago is één van de Russische klassiekers uit de twintigste eeuw. Niet voor niets heeft Pasternak, mede voor deze roman, de Nobelprijs voor literatuur gekregen. Aan die toekenning zit een heel verhaal vast, omdat Pasternak, Dokter Zjivago het land uit heeft laten smokkelen. Doordat de roman eerst in het Italiaans uitkwam, is Pasternak in eigen land enorm in de problemen gekomen.

Nobelprijs
Toen hij ook nog eens die Nobelprijs kreeg, werd hij in de Sovjet-Unie zo erg verketterd en onder druk gezet dat hij de prijs weigerde. Postuum heeft zijn zoon in 1989 de prijs voor hem in ontvangst genomen. In datzelfde jaar, 1989, kon de roman ook pas in de Sovjet-Unie verschijnen.

De laatste vertaling is van Nico Scheepmaker, uit 1950. Heb je dit boek er steeds bijgehouden?
Nee, om me door niemand te laten beïnvloeden heb ik dat niet gedaan. Pas helemaal aan het eind, toen mijn vertaling af was, heb ik Scheepmaker bekeken, voor de zekerheid, om eventuele fouten of suggesties op het spoor te komen. Scheepmakers vertaling stamt overigens uit 1959.

Russische editie

Waarin verschilt jouw vertaling van die van hem?
Ik denk dat mijn vertaling secuurder is. Scheepmaker heeft zijn vertaling in grote haast moeten maken. Bovendien had hij veel minder goede naslagwerken tot zijn beschikking. Om over het internet en de computer nog maar te zwijgen.

Hoe is de eerste Russische editie tot stand gekomen?
In het boek De zaak Zjivago, geschreven door Petra Couvée en Peter Finn is een hele affaire grondig uit de doeken gedaan. In het kort: de CIA wilde Dokter Zjivago in de Koude Oorlog als ondermijnend wapen inzetten. Ze lieten de roman in het Russisch drukken bij de Nederlandse uitgeverij Mouton in Den Haag. Daarna werd het boek de Sovjet-Unie binnengesmokkeld via de Wereldtentoonstelling in Brussel, waar Russische bezoekers van het Vaticaan-paviljoen een exemplaar kregen toegestopt.

Auteur en vertalen

In dit geval was het natuurlijk niet mogelijk, maar heb je als vertaler normaal gesproken contact met de auteur? Heb je misschien contact gehad met de nazaten van Pasternak?
Als het kan, raadpleeg ik altijd de auteur. In dit geval heb ik bij problemen en vragen advies ingewonnen bij Russische native speakers.

Russisch is een volstrekt andere taal dan Nederlands. Kom je weleens uitdrukkingen/woorden tegen die niet in het Nederlands te vertalen zijn? Hoe los je dat op?
Het is onvermijdelijk dat je weleens op uitdrukkingen/woorden stuit die niet te vertalen zijn. Als het echt niet anders kan, maak ik een verklarende noot. Die komt dan achter in het boek bij de andere noten over bijvoorbeeld historische achtergronden. In andere gevallen moet je creatief zijn; andere bewoordingen gebruiken, idioomwoordenboeken doorspitten of bij native speakers te rade gaan.

Orthodoxe vertaler

Ben jij een orthodoxe vertaler, die koste wat het kost elk woordje van het origineel wil behouden en staat de leesbaarheid van de eindtekst bij jou voorop?
Ik doe er alles aan om dicht bij de brontekst te blijven. Als een auteur stroef/moeilijk schrijft, fouten maakt, een rare syntaxis heeft etcetera, dan probeer ik dat in mijn vertaling zoveel mogelijk te handhaven, maar er zijn grenzen. Als een boek onleesbaar wordt, dan schiet je je doel voorbij. Maar ik ben wel streng voor de lezer en er niet op uit om hem alles maar in hapklare brokken voor te schotelen. Soms moet je voor literatuur moeite doen en is het uiteindelijke genot daardoor nog groter.

Aan welke vertaling werk je nu?
Ik heb net een geboortebewijs vertaald. Ik ben me nu aan het inlezen voor een nieuw vertaalproject. Ik weet niet of de schrijver al bekend mag worden, dus die noem ik nog niet.

Waarom zou iedereen Dokter Zjivago moeten lezen?
Omdat het een meeslepend boek is, dat veel meer te bieden heeft dan de beroemde film van David Lean uit 1965 (die met Omar Sharif).