Rutger Bregman overtuigt opnieuw in Wat maakt een verzetsheld

Rutger Bregman, auteur van de bestseller De meeste mensen deugen, schreef een dun boekje dat prima als hoofdstuk in dat populaire meesterwerk uit 2019 had gepast. Toch staat Wat maakt een verzetsheld op zichzelf. Het onderzoekt de vraag of voor deugdzaam gedrag nodig is dat je deugt. Spoiler alert: in deze recensie wordt de clou van het boek verraden.

Sommigen namen in de oorlog onderduikers op. De meeste mensen niet. Deugden die dan niet en degenen die met gevaar voor eigen leven zich bekommerden om hun medemens wel? Historicus Rutger Bregman zocht het uit. Hij bestudeerde diverse onderzoeken naar deze materie en dook ook in anekdotisch bewijsmateriaal. Net zoals De meeste mensen deugen, leest ook deze zoektocht als een detective. De geheide waarheid wordt stap voor stap ontmaskerd, terwijl de ontknoping uit onverwachte hoek komt.

Overtuigd

De grote verrassing in het plot van Wat maakt een verzetsheld is dat Bregman er zelf ook naast zat. De meeste mensen deugen, maar hebben wel nog een zetje nodig om iets goeds te doen. De titel van zijn bestseller had eigenlijk moeten zijn: De meeste mensen deugen als ze het gevraagd wordt. Of misschien zelfs wel: De meeste mensen doen wat ze gevraagd wordt… Wie overtuigd wordt, verzint achteraf de persoonlijke overtuiging bij z’n gedrag.

Liefhebbers van de populaire Robert Cialdini komt dit allemaal bekend voor. Deze marketingpsycholoog schreef in 1984 een klassieker: Invloed. In dit boek, dat jaarlijks nog bij de beter verkopende managementboeken hoort, toont Cialdini aan hoe beïnvloedbaar ons gedrag is, terwijl we denken dat wat we doen de oprechte uitkomst is van wie we zijn.

Verraders

Zo dus ook mensen die in de oorlog deugden. Volgens Bregman waren dat geen mensen die door een persoonlijke, religieuze of politieke overtuiging ineens tot het oordeel kwamen in actie te moeten komen, ze hadden een sociale context waarin ze eigenlijk geen nee zeggen konden. Onbeantwoord laat Bregman de vraag of dit dan ook opging voor mensen die onderduikers hebben verraden aan de Duitsers. Waren die dan wel slecht, of evenzo verzeild geraakt in omstandigheden waarin bepaald gedrag van ze gevraagd werd?