21 lessen voor de 21e eeuw: "Harari legt uit hoe wij de moderne tijd het hoofd kunnen bieden."

Na twee internationale bestsellers, Sapiens en Homo Deus, is dan nu het vervolg uit. ‘21 Lessen voor de 21e eeuw’ is een reeks essay’s waarin historicus Yuval Harari op zijn onnavolgbare losse en overtuigende stijl van schrijven ons voorhoudt welke ontwikkelingen onze levens op z’n kop aan het zetten zijn. Vooral biotechnologie en kunstmatige intelligentie zullen ons ontwrichten omdat ‘de grote verhalen’ geen antwoorden bieden op hoe we er mee moeten omgaan. In zijn boek werkt Harari toe naar zijn ultieme advies om de moderne tijd wel het hoofd te bieden, en dat is: ga het pad van radicaal zelfonderzoek.

Volgelingen

Er was eens een boeddhistisch klooster in India. Er tegenover stond een bordeel. En elke dag moesten de vrome monniken, of ze nou wilden of niet, kijken naar een stoet hoerenlopers dat er binnenging. Tot op een dag één van de monniken brak, het klooster uit ging, de weg overstak en de eerste de beste hoer neukte. Op slag was hij bevrijd en sprak van toen af aan waarheid in heldere, verlichte taal. Al gauw kreeg de monnik leerlingen die zijn voorbeeld volgden. De rijen voor de deur waren langer dan ooit tevoren. En al snel kon de hoerenkast de toeloop niet meer aan.

Ook Vipassana-leraren zullen het de komende tijd druk krijgen. In ’21 lessen voor de 21e eeuw’ onthult Harari namelijk waar hij zijn klare taal en oorspronkelijke inzichten vandaan heeft: hij beoefent dagelijks twee uur boeddhistische Vipassana-meditatie. Vipassana is hier beter bekend in de in het Westen gepopulariseerde versie, ‘mindfulness’ genaamd. Wie zo wijs wil zijn als de internationaal bewierookte Harari, schrijft zich maar snel in voor een Vipassana-retraite. Harari lijkt dit te adviseren als strategie om met de ongekende uitdagingen die in de 21^e eeuw op ons af gaan komen om te kunnen gaan.

Geen ik meer nodig

Technologie gaat ons mensen overbodig maken. Alle sociale, maatschappelijke en economische keuzes zullen beter genomen kunnen worden door computers. Zelfs wie onze levenspartner moet zijn, kunnen en zullen we beter overlaten aan algoritmes. Harari maakt akelig duidelijk dat voor de besturing van onze levens wijzelf totaal overbodig worden. Straks heeft niemand nog een ‘ik’ nodig om een lang en gelukkig leven te hebben. Als we niet snel radicale maatregelen nemen, zal dit ons doen laten verdwijnen in een poel van onwetendheid. Want de uitlevering aan technologie is reeds in volle gang, zonder dat we het al te serieus doorhebben.

Ik bestaat niet

Harari heeft de reddingsboot om te overleven in de 21^e eeuw al en tijdje geleden gevonden. Hij is naast zijn wetenschappelijke studie en loopbaan al vroeg op onderzoek uitgegaan naar hoe het zit met het ‘ik’. Hij is daarvoor zijn eigen bewustzijn gaan bestuderen. En het antwoord dat hij gevonden heeft is dat er helemaal geen ‘ik’ bestaat. Het is slechts een narratieve werkelijkheid. Dat we de auteurs van ons leven zijn, is puur fictie. We hoeven dus helemaal niet bang te zijn dat kwijt te raken. Hoe zou je iets kunnen verliezen dat helemaal niet echt bestaat?! ‘Angst’ als concept is überhaupt het product van ego, een evolutionaire uitvinding van de mens toen we, volgens Harari, verhalen nodig hadden om in grote verbanden van verschillende groepen mensen samen te werken en te leven, en wat ons uiteindelijk heersers van de wereld heeft gemaakt.

Vipassana

Vipassana is een eeuwenoude boeddhistische meditatietechniek waarmee je lichamelijke en mentale verschijnselen als een toeschouwer bekijkt. Gevoelens, emoties, beelden en gedachten die zich voordoen sla je gade vanaf een afstand, zonder er verder iets mee te doen. Gaandeweg de meditaties val je niet meer samen met de verschijnselen. De gedachtewereld waarmee je normaal gesproken eindeloos aan de gang bent, laat je steeds meer z’n gang maar gaan zonder erover te oordelen. Zo zie steeds duidelijker de patronen van overtuigingen die aldoor terugkeren. Je laat ze maar voor wat ze zijn. Het zijn ‘slechts’ verhalen waarin je je gevangen weet. Je gaat die doorzien als illusies, niet echt bestaand. Het zijn immers maar verhalen. Als dat verder gaat, zie je dat je niet een ‘ik’ bent waarvoor je jezelf altijd hield. Je herkent jezelf als de getuigen van verschijnselen in bewustzijn. Boeddhisten zeggen dan volledige compassie met alles, dat is te ervaren. Uiteindelijk kan ook het standpunt van de getuigen wegvallen. Het centrum dat er nog was lost ook op. Alles is dan zelfzijn. Dat is de radicale bevrijding van de Boeddha.

Dikke ik

Dit leer je niet in een cursus mindfulness dat, zoals gezegd, een in het Westen verbasterde vorm van Vipassana is. Mindfulness is een typisch verschijnsel van deze tijd waarin we alles gebruiken om het ik aan te dikken. Als het niet meer gaat via materialistische zaken, dan zoeken we het in het mentale om beter te kunnen functioneren in de wereld. Maar dat is opnieuw weer een verhaal, zegt Harari. En wie het ene verhaal voor het andere vervangt, schiet in het geheel niets op. Net als Truman Burbank in de film The Trumanshow. Weliswaar wist hij te ontsnappen uit de reality soap waarin hij geboren was, maar hij ruilde volgens Harari in voor een nieuwe gevangenis; het zogenaamde ‘echte’ leven. Onze levens zijn net zo nep of net zo echt als die van Truman gevangen in de tv-show. ’s Ochtends ontwaken we uit een droom en dromen verder in een nieuwe.

Geloven

Doorzien moet worden dat verhalen waar zijn, maar alleen en voor zover we erin geloven. Harari wil ons daarom van ons geloof stoten. In ’21 lessen voor de 21e eeuw’ maakt hij helder dat ‘geloven’ een veel breder fenomeen is dan geloven in een god. We zijn er totaal mee doordrongen. We hangen van geloofsovertuigingen aan elkaar. Wat we menen te zijn, is in feite een verzameling verhalen. Het ‘ik’ is door onze collectieve en individuele historie geschreven software dat opstart als we uit onze diepe droomloze staat komen. Dat we menen dat te zijn, is de begoocheling.

In feite hebben we dus al een leven waarvan we helemaal niet zelf achter het stuur zitten. Dat lijkt alleen maar zo. Van het geloof gevallen dat we een ik hebben, komen we vrij zonder dat de wereld verdwenen is of weg moet, net zoals we nog prima van het sinterklaasfeest genieten kunnen, ook als we er niet meer in geloven.

Eigenwijs

Kennismaken met het open onbeschreven bewustzijn dat we zijn, is Harari gelukt met Vipassana. Moeten wij daarom inderdaad dan maar ook allemaal dagelijks uren in Vipassana-meditatie gaan? Ik zou zeggen van niet. Het zal de meeste van ons vergaan als de gelovigen van de verlichte monnik die uit het klooster de straat was overgestoken; we zullen er voldoening uit trekken en er zingeving aan ontlenen, maar echte doorbraken zullen niet zomaar te verwachten zijn. Een beter advies dan het pad te kopiëren van anderen waarvan we geloven dat die verder zijn dan wij, is om eigenwijs en met volle overgave onze eigen radicale weg te kiezen in het erachter zien te komen hoe het nou zit met onszelf. Wat daarvóór nodig is, is allereerst de urgentie te herkennen dat er wat gebeuren moet. Net zoals de monnik die totaal ontgoocheld raakte toen hij zag dat hij gevangenen was. Lees dáárom 21 lessen voor de 21e eeuw.