Achter de schermen bij ‘Johan Cruijff – mijn verhaal’: de totstandkoming van een boekomslag

Begin oktober verscheen de langverwachte autobiografie van Johan Cruijff. Grafisch ontwerper Philip Stroomberg kreeg de eer het omslag te ontwerpen voor Johan Cruijff – Mijn verhaal. De iconische voetballer en coach zou het uiteindelijke omslag zelf niet meer meemaken. Cathelijne in gesprek met Philip Stroomberg.

Elk ontwerp begint met een briefing, in dit geval bij Uitgeefhuis Nieuw Amsterdam, de uitgever van de autobiografie, op kantoor. Stroomberg: ‘Het was meer een brainstorm dan een briefing. Zoiets kan goed werken. Er liggen dan nog geen ingevulde wensen of ideeën maar er vindt een open gesprek plaats om tot een zo sterk mogelijk boekomslag te komen. In dit geval spraken we over een ‘helder omslag voor een boek met een heel brede doelgroep’. Het gesprek was constructief en allerlei ideeën en opties passeerden de revue. We wilden een iconisch portret van Cruijff gebruiken en de keuze voor oranje kwam hier al ter sprake. Ook bespraken we de verschillende uitvoeringen: de gebonden editie – het collectors item – en de paperback.’

Oranje als kleur van verbinding

‘Op een gegeven moment werd duidelijk dat het een wereldwijde productie zou worden en kwamen er een aantal bruikbare portretten beschikbaar. Daaruit heb ik een selectie gemaakt, waarmee ik een aantal voorstellen heb ontworpen. Andere portretten kwamen ook ter sprake, en die heb ik ook gebruikt in de schetsfase.

Wat betreft het oranje: het is een sterke, warme en opvallende kleur. Het is mijn lievelingskleur – echt waar – maar symbolisch is het een verbindende schakel: dat Johan Cruijff zowel Ajacied was als speler en trainer bij onder meer Barcelona en Feyenoord, doet er zo niet meer toe. Het is een sportheld voor alle Nederlanders, voor alle mensen. De kleur werkt dus als een signaal in letterlijke en figuurlijke zin.’

Vrij associëren

‘Doorgaans begint het creatieve proces direct al tijdens het gesprek met de uitgever. Dat kan al aan de telefoon zijn of als ik zijn of haar mail binnenkrijg met de vraag of ik ergens aan mee wil werken. Ik probeer die eerste ideeën direct op te schrijven en schetsjes te maken. Voordat je het weet ben je alweer bij iets anders betrokken of belt een drukker.

Op een gegeven moment ga ik er echt voor zitten en probeer ik zo vrij en breed mogelijk na te denken over de inhoud, de titel en alles wat bij de opdracht van belang is. Het is een vorm van vrij associëren, waarbij ik alles opschrijf en teken wat me te binnen schiet. Hieruit distilleer ik de meest bruikbare opties, die ik omzet naar een bruikbaar beeld. Vaak is er in dit stadium nog geen manuscript en moet ik het, naast de mondelinge briefing, doen met een samenvatting of flaptekst als uitgangspunt.’

Kijken naar ontwerpen van collega’s

‘Ik kijk ook altijd even naar de buitenlandse edities van een boek, soms is de Nederlandse editie namelijk een vertaling. Meestal zijn die buitenlandse ontwerpen niet zo sterk. Niet omdat Nederlandse ontwerpers beter zouden zijn, er zijn internationaal prachtige boekomslagen te vinden. Het ligt denk ik aan het soort boeken, en aan de doelgroep die net afwijkt. Of wellicht krijg ik net wat meer ruimte dan mijn collega’s in het buitenland.’

Gaat het ontwerpproces altijd zo?

‘Nee, het kan per opdracht anders verlopen. Meestal probeer ik de tijd te nemen om in de eerste fase zoveel mogelijk ideeën te genereren. Het komt overigens regelmatig voor dat de uitgever al een bepaald beeld heeft bij een boek. Letterlijk of figuurlijk. Dan is er dus al een richting waarin ik moet werken. Soms werkt dat goed en soms is dat frustrerend. Ik blijf dan het gevoel houden dat er nog zoveel méér mogelijk was. Gelukkig is er met de juiste keuze van de elementen binnen het afgebakende idee nog veel te doen.’

Het lettertype kiezen

‘Op zoek naar een helder beeld met een sterke en hedendaagse uitstraling, kwam ik al snel uit bij een schreefloze letter. In dit geval de 'Objektiv'. Dit lettertype is goed leesbaar, open, met een zekere neutraliteit. Alhoewel dat natuurlijk ook subjectief is. De letter is geometrisch, maar heeft prettige, menselijke vormen, een ronde ‘C’ en ‘O’ maar tegelijk sterke, rechte lijnen. Het feit dat het hier om voetbal gaat, bepaalde mede mijn letterkeuze. Denk aan de cijfers op een shirt of aan het beeld van sport en sportwedstrijden dat je daar in algemene zin, associatief of niet, bij hebt. Ook bij de reclame, de borden, de teksten op en rond een speelveld.

Ik heb een voorkeur voor heldere typografie. Voor lettertypen met een zekere neutraliteit. Dat neemt niet weg dat ik, bijvoorbeeld, een ‘woodtype’ ook prachtig vind. Ik ben een typofiel. Een lettertype kan zeer bepalend werken, met alleen typografie kun je al een ijzersterk omslag maken.’

Dan loopt alles anders…

‘Tot ons grote verdriet overleed Cruijff een paar dagen na de eerste gesprekken. Veel te jong natuurlijk. Dus ineens was er vanuit de uitgever haast bij het ontwerp. Ik denk dat ik er een dag of drie over deed om een viertal bruikbare schetsen te leveren. In eerste instantie met verschillende foto’s van Cruijff. Het idee om Cruijff als een ‘voetbalplaatje’ vrijstaand op de voorzijde te plaatsen was vrij snel bepaald. Daarna heb ik een aantal versies met een net iets andere typografische invulling laten zien. Na de definitieve keuze was ik zelf nog niet helemaal tevreden en heb er in het weekend nog aan zitten sleutelen. Uiteindelijk is er toch gezamenlijk gekozen voor een eerdere versie. Soms moet je iets maken om zeker te weten dat je iets anders wilt.’

Wanneer is een boekomslag een goed omslag?

‘Hét recept voor het beste boekomslag bestaat nog steeds niet. Al ben ik daar natuurlijk altijd naar op zoek! Nee, zonder dollen, belangrijke factoren zijn: het omslag moet je direct opvallen. Het moet je verleiden, en zorgen dat je het boek wilt oppakken, wilt hebben. Opvallen betekent overigens niet dat het altijd fel van kleur moet zijn of dat de titel er knal groot op moet staan. Het zou ook uiterst intiem of zacht van uitstraling kunnen zijn. Zo heb ik meerdere boeken gekocht en schrijvers ontdekt doordat ik viel op een bepaalde uitvoering of een bijzonder omslag. Ik zeg bewust 'uitvoering' omdat dat, bij een fysiek boek, een niet te onderschatten rol speelt. De keuze voor het juiste materiaal en afwerking, de juiste bindwijze.

De belangrijke rol van typografie

Over typografie gesproken: ik vind dat een belangrijk aspect van een goed ontwerp. Slechte typografie – letterkeuze, spatiëring, uitlijning, positionering – kan maken dat ik een omslag als onaantrekkelijk beoordeel. Daarnaast moet het omslag zich onderscheiden. Dus niet verwijzen naar een willekeurig ander boek – tenzij dit natuurlijk de bedoeling van de auteur is. De inhoud is uniek, daar ga je vanuit, dus moet het omslag, de verpakking, dat ook zijn.’

Ontwerpen is een band creëren tussen lezer en boek

‘Overigens besteed ik ook veel aandacht aan de rug en het achterplat van een papieren uitgave. Het boek en het gehele omslag moeten aan alle kanten werken. Want als het in een kast staat, zie je alleen de rug. En in de winkel bekijk je altijd de achterzijde. Een band creëren met een product, in dit geval met een boek, is voor mij een belangrijk aspect van mijn ontwerpaanpak.

Ook de titelkeuze is van belang. Als het goed is ontstaat er synergie tussen de titel van een boek en het ontwerp. Ik word daarom regelmatig betrokken bij de titelkeuze. Bij Johan Cruijff – Mijn verhaal zijn er verschillende opties de revue gepasseerd waar ik gevraagd werd over mee te denken. En, last but not least, er moet vanzelfsprekend een duidelijke relatie zijn tussen het ontwerp en de inhoud van een boek.’