Dat hoor je mij niet zeggen! - Wouter van Wingerden

Taaladviseur bij Onze Taal, columnist bij Nu.nl, lid van de Commissie Spelling van de Nederlandse Taalunie, tekstcorrector, 4de bij het Groot Dictee van 1995. Wouter van Wingerden (39) heeft een indrukwekkend, lang cv. In 2015 verscheen zijn boek Dat hoor je mij niet zeggen, over de talloze clichés die we in het Nederlands gebruiken.

Waarom heb je voor de titel Dat hoor je mij niet zeggen gekozen?
We wilden graag een titel die meerdere lagen heeft. Daarvoor hebben we in onze verzameling de clichés opgezocht die iets met woorden, zinnen, praten of vertellen te maken hebben. ‘Dat hoor je mij niet zeggen!’ is een veelvoorkomende reactie als je woorden in de mond gelegd krijgt. Je reageert dan vaak automatisch met precies die zin. Je meent wat je zegt, maar de vorm is standaard. Dat laatste is kenmerkend voor de ruim 1500 clichés in ons boek: heel veel mensen denken dat ze origineel zijn in wat ze zeggen, maar dat is helemaal niet zo. Niemand kan zonder die clichés, waar het Nederlands zo ontzettend zo rijk aan is. ‘Dat hoor je mij niet zeggen!’ heeft een extra laag, de ‘twist’ die we wilden: het klopt inhoudelijk niet, want clichés gebruiken we onbewust allemaal. Je kan er iedereen op betrappen.

Wat heeft je doen besluiten om dit boek te schrijven?
Het is het resultaat van een uit de hand gelopen hobby. In 2003 zijn Pepijn Hendriks, een vriend van mij, en ik gaan werken bij Onze Taal als taaladviseur. Daar staan planken vol met woordenboeken over uitdrukkingen, citaten, jargon en modetaal. Er was toen net een nieuw boek verschenen over modernere uitdrukkingen, Klare taal. Daarin zochten we naar alledaagse zinnen als ‘Het is hier geen hotel’ en ‘Het houdt op met zachtjes regenen.’ Maar die stonden er niet in. Ze zijn blijkbaar té onopvallend: het is geen uitdrukking, geen jargon en er staan alleen heel gewone woorden in. Juist door die onopvallendheid heeft niemand ze ooit in een boek bij elkaar gezet. Wij gingen lijstjes aanleggen met zulke clichézinnen en dat groeide al snel uit tot een flinke verzameling, van honderden tot meer dan duizend. Op een avond zaten we samen op een verjaardag en toen barstte het echt los. Een verjaardag is echt dé gelegenheid waar de meeste clichés bij elkaar komen.

‘Konden jullie de auto een beetje kwijt?’ ‘Ben ik de eerste?’ ‘Wat heb je open?’ ‘Waar is de jarige?’ ‘Het is maar een aardigheidje.’ ‘Als je het al hebt, dan kun je het ruilen.’ ‘Ben je al toe aan wat sterkers?’

Veel gesprekken hangen aan elkaar van de clichés. Als je erop gaat letten, merk je hoe belangrijk die zinnen zijn in onze taal. Het is niet alleen op die verjaardag, maar ook in het huishouden, tussen ouders en kinderen, op het werk, in het verkeer enzovoort. In alle situaties waar iedereen vaak mee te maken heeft, zijn clichés ontstaan. Mensen apen elkaar nu eenmaal graag na en zo komen we aan die vaste vormen. Het is eigenlijk heel fascinerend hoe zulke zinnen in hun geheel in ons hoofd zitten. Ze zijn namelijk heel letterlijk en je kunt ze ook wel op een andere manier formuleren om origineel te zijn, maar dat doen we dus niet. We grijpen altijd uit die grote voorraadbak van duizenden vaste zinnen. Toen we net met onze verzameling begonnen, hadden we het idee om over 25 jaar deze verzameling in een boek uit te brengen, maar na dertien jaar hadden we al meer dan vijfduizend clichés verzameld. Daar konden we vorig jaar een mooi boek van maken.

Het belang van clichés

Wat is voor jou de definitie van een cliché?
We noemen ze ook wel ‘standaardzinnen in standaardsituaties’. Ze voldoen altijd aan een paar criteria. Ten eerste zijn de clichés heel gemeend en spontaan. Je bedoelt echt wat je zegt en ze zijn dus ook heel letterlijk. Wat ook erg opvalt is dat er heel weinig zware woorden in zitten: de meeste woorden in clichés zijn heel ‘niksig’. De woorden in bijvoorbeeld ‘Doe je dát aan?’ zeggen los heel weinig, maar in het geheel hebben ze een enorme lading. Dat fascineert mij zo, want met heel alledaagse woorden kun je een zin maken die veel meer betekent en een hele context oproept.

Zouden deze clichés vervangen kunnen worden door nieuwe zinnen of blijven ze altijd staan?
Het kost veel te veel moeite om altijd origineel te zijn en ze expres niet te gebruiken. Ik ben mij er heel erg van bewust dat ze er zijn en dat ik ze gebruik. Clichés behoren echt tot ons taalerfgoed en je krijgt het er heel moeilijk uit. Ze veranderen maar langzaam en ze zijn ook vaak niet modieus. Heel soms komen er nieuwe bij, bijvoorbeeld: ‘Hebben ze hier wifi?’ Tien jaar geleden hoorde je dat niet. Sommige andere clichés zullen gaandeweg verdwijnen. ‘Als het voor mij is: ik ben er niet!’ wordt zeldzamer naarmate de vaste telefoon ongebruikelijker wordt. Dit zijn maar uitzonderingen, want de meeste zijn behoorlijk tijdloos.

Wat is jouw favoriete cliché?
Ik hou erg van de dubbele clichés, waarbij iemand een cliché-uitspraak doet en de ander reageert op een manier die ook heel cliché is. Rond de kerstdagen kun je bijvoorbeeld zeggen: ‘ik ben een beetje in de war met de dagen’ en dan zegt de ander: ‘Ja, het is ook zo rare week.’

Samen schrijven en het belang van de Nederlandse taal

Je hebt dit boek samen geschreven met Pepijn Hendriks. Waarom besloten jullie samen dit boek te schrijven in plaats van dat je het boek zelf ging schrijven?
We zijn hier vanaf het begin af aan samen mee bezig geweest en hadden er allebei interesse in. Daarnaast hebben we er altijd enorm om kunnen lachen als we onszelf, elkaar of een ander weer op een cliché betrapten. Samen hebben we lijstjes bijgehouden en vele avonden bij elkaar gezeten om de verzameling aan te vullen. Tijdens het schrijfproces was het heel fijn om het samen te kunnen doen. Er waren meer dan twintig versies voor deze uiteindelijke versie er is gekomen, want dan had ik weer een idee, vervolgens kwam Pepijn met suggesties en zo konden we elkaar goed aanvullen. Samen iets schrijven geeft een veel strakker resultaat.

Wat vind jij nu zo belangrijk aan de Nederlandse taal?
Taal is sowieso heel belangrijk! Er zijn veel taalkundigen die zeggen dat je denken sterk wordt gevormd door taal, omdat heel veel dingen niet zouden kunnen gebeuren of bestaan zonder taal. Als je geen manier hebt om iets uit te leggen of uit te drukken, dan zal je er vaak niet over na gaan denken. Taal en mensen zijn erg aan elkaar verbonden. Taal vind ik heel fascinerend, want er valt ontzettend veel over te vertellen. Het belang van het Nederlands is voor een deel een politieke kwestie. Er zijn heel veel mensen die bang zijn dat het Nederlands bedreigd wordt door bijvoorbeeld invloeden van buitenaf, zoals de Engelse taal en modetaal, maar daar zijn taalkundigen niet zo bang voor. In alle talen zijn er veel invloeden van buitenaf en dat heeft de taal niet verdrongen. Een ander verhaal is het als je van het Nederlands een tweederangs taal maakt door het Engels als voertaal te gebruiken. Dat is wel een bedreiging voor het voortbestaan van de taal.

Sinds oktober 2015 heb jij je eigen onderneming: Doet iets met taal'. Kun je daar wat meer over vertellen?
Ik heb heel lang bij Onze Taal gewerkt als taaladviseur. Ik heb daar veel kunnen doen, maar op een gegeven moment wilde ik iets nieuws. Op een avond dacht ik: wat als ik ga stoppen en voor mezelf begin? Toen ineens kwamen er allerlei ideeën in me op en ik besloot de verschijningsdatum van het boek Dat hoor je mij niet zeggen! als startmoment te nemen. Ik heb inmiddels een aantal losse opdrachten gedaan, teksten herschreven, lezingen gegeven en ik ben elke week op de radio. Ik zit ook in de Commissie Spelling van de Nederlandse Taalunie.

Toekomst

En wat zijn je plannen voor volgend jaar?
Ik kan nog niet veel kwijt, maar er komen leuke nieuwe dingen aan met onze clichés. Hou onze Facebook en Twitter in de gaten, want de komende maanden worden er steeds meer dingen onthuld. Verder ben ik bezig met een eigen boek en dat komt volgend jaar juni uit. Dat boek gaat over de regels van het Nederlands en dan vooral de vraag of die wel allemaal kloppen.