Griet Op de Beeck over het Boekenweekgeschenk 2018: "Het was een cadeau om over iets heel anders te kunnen schrijven"

Op de Beeck debuteerde op 31 januari 2013 met Vele hemels boven de zevende. De roman gaat over vijf verschillende mensen, aan elkaar verwant, die stuntelend overeind proberen te blijven in dit lastige en prachtige leven. De roman werd genomineerd voor de AKO Literatuurprijs en won in oktober 2013 de Bronzen Uil Publieksprijs. In 2014 volgde er nog een nominatie voor de Academica Literatuurprijs.

Van haar hand verschenen ook Kom hier dat ik u kus en Gij nu. Romans over eenzaamheid, vluchten en ontsnappen, over beschadigde mensen die ongewild anderen ook beschadigen. Evenals haar laatste roman Het beste dat we hebben, het eerste deel van een trilogie. Griet Op de Beeck is de auteur van het Boekenweekgeschenk 2018: het boek verschijnt in maart 2018 onder de titel Gezien de feiten.

"Het is allang geen vijf voor twaalf meer"

J: Het thema van dit jaar is natuur.
G: Daar heb ik niks mee gedaan. En dat hoeft ook niet gelukkig. Het is niet dat ik er niets over te zeggen heb, ik heb heel veel te zegen over onze planeet, ik maak me ernstig zorgen. Maar als je weet dat Jan Terlouw het Essay gaat schrijven, dan weet je dat het onderwerp bij hem in goede handen is. Je moet zo’n onderwerp niet in fictie proberen te proppen, het wordt snel belerend of je verplettert mensen met een donkerte en pessimisme die niet helpen mensen te mobiliseren. Als je tegen mensen zegt dat het hopeloos is, haken ze af. En dat is begrijpelijk. In mijn laatste roman heb ik het hier en daar in een paar zinnetjes proberen te stoppen, misschien helpt het een klein beetje.

Hoe hopeloos is het gesteld?
Het is niet vervolmaakt, laat ik het zo zeggen. Het is allang geen vijf voor twaalf meer. Ik ben heel blij dat Jan Terlouw dat stuk op zich kan nemen, met zijn kennis. De opdracht het geschenk te schrijven was op zich al heftig genoeg. Een boek dat aan een specifieke lengte moet voldoen en binnen een bepaalde termijn… Ik schrijf mijn boeken omdat ze dringend zijn en die zijn klaar wanneer ze klaar zijn. Als ik me aan de limieten van een opgegeven onderwerp had moeten houden, dan was het niet goed gekomen. Schrijvers zijn vrijbuiters, die moet je niet iets opleggen.

Leef je nu bewuster, dankzij de kennis die je hebt vergaard over het onderwerp?
Hier in Belgie zit ik in de Klimaatzaak*, een succesvol initiatief uit Nederland. Het is een groep die namens de burgers een rechtszaak heeft aangespannen tegen de overheid omdat zij onvoldoende ondernemen om ons te beschermen. In Nederland is die rechtszaak gewonnen. Jullie zijn een lichtend voorbeeld voor ons. Het kost niets om je aan te melden. Het is een relatief makkelijke manier om je uit te spreken tegen de politiek, om engagement te tonen. Uit een enquête is onlangs gebleken dat 85% van de Belgische bevolking zich ernstig zorgen maakt over het klimaat. Zoveel! En toch laten politici zich liever meeslepen door lobbyisten. Ik zit te wachten op het moment dat we met z’n allen de straat op gaan en laten weten dat het nu genoeg is geweest. De technologieën om de schade te beperken bestaan. Waarom worden ze niet ingezet?

Veel mensen voelen zich nog altijd machteloos; hoe kan ik als eenling een verschil maken?
De Berlijnse muur is uiteindelijk ook afgebroken, omdat op een bepaald moment heel veel individuen zeiden ‘en nu hebben we het gehad’. Vijf jaar eerder was dat ook ondenkbaar geweest. Onderschat nooit de kracht van een individu.

"Op een bepaald moment moet je kiezen: ga ik de rest van mijn leven liegen of ga ik het naar buiten brengen?"

Ervaar je het als een plicht als schrijver om je met maatschappelijke vraagstukken bezig te houden?
Een schrijver heeft geen enkele plicht. Een schrijver moet niks. Daarom is hij een schrijver. Maar ik, voor mijzelf, heb wel – onlangs nog – iets gedaan dat een hoger doel diende. Daar heb ik bewust voor gekozen, letterlijk ten koste van mezelf. En dát vind ik wel belangrijk; het is een persoonlijke kwestie die iedere auteur voor zichzelf moet beantwoorden. In mijn geval was er een duidelijke aanleiding. Ik vind niet dat ik de grote roeper moet worden op het gebied van klimaatverandering, ik ben niet degene met de meeste kennis op dat gebied, ik informeer me ook maar op basis van wat er in kranten staat. Ik voel me niet geroepen om over iedere kwestie een mening te hebben, dat kan ook heel vervelend zijn. In het café met vrienden en een pint bier misschien, maar anders is het beter om te zwijgen. Maar als het gaat over misbruik, dan heb ik mijn verantwoordelijkheid.

Voor wie heb je die verantwoordelijkheid?
Voor mezelf, voor mijn persoonlijke ontwikkeling. Zoals ik die bewuste avond bij De Wereld Draait Door vertelde - waar ik overigens heel lang over heb nagedacht op voorhand, zoiets doe je niet zomaar: na drie boeken te hebben geschreven waarin het onderwerp aan de orde komt, hoef je geen Einstein te zijn als journalist om er een keer naar te vragen. Op een bepaald moment moet je kiezen: ga ik de rest van mijn leven liegen of ga ik het naar buiten brengen? Dat is een bewuste keuze geweest, voor mij zelf, om de schaamte te overwinnen en te praten over iets dat mij is aangedaan. Ik heb niet zelf gekozen voor wat er is gebeurd, het heeft niets te maken met al mijn actieve daden in dit leven. Het zou schadelijk voor mijzelf zijn geweest om het mee te dragen. Verantwoordelijkheid naar mijzelf toe dus, en zeker ook voor mijn lezers. Ik weet hoe belangrijk woorden voor anderen kunnen zijn. Hoe ze je kunnen helpen, steunen, iets kunnen laten inzien. Bij een onderwerp als misbruik, dat met nog meer taboes omgeven is dan ik al dacht, is dat van grote betekenis. Ook daar draag ik een verantwoordelijkheid.

Hoe heb jij dat andersom ervaren, wat hebben woorden van anderen voor jou betekend?
Goede vraag. Ik hoor en lees voortdurend zinnen waarvan ik denk ‘verdomme, wat slim!’ Daar moet ik even over nadenken… Andrew Solomon is een voorbeeld. Hij heeft boeken geschreven over depressie, over gay kwesties, hij is een voorvechter van de homorechten in de Verenigde Staten. Hij is slim en heel geestig. Ik luisterde naar een podcast van hem terwijl ik aan het hardlopen was – muziek heeft altijd net het verkeerde ritme wanneer ik ren, en zo word ik ook nog wat wijzer terwijl ik sport. Het was een lange speech en opeens zei hij ‘When we're ashamed, we can't tell our stories, and stories are the foundation of identity.' Dat is inmiddels jaren geleden – ik zat trouwens op de fiets bedenk ik me nu – ik was nog niet zo ver als ik nu ben in mijn ontwikkeling, maar ik voelde dat de woorden iets raakten waar ik de woorden nog niet voor had. Ik kon het nog niet duiden. Het grote geheim durfde ik nog niet verticaal aan te kijken. Het hakte erin, ik moest er mee aan de slag. Toen heb ik beseft dat schaamte het juiste woord was. Dat dat het was waar ik al mijn hele leven mee rondliep. Pas later begreep ik wat de bron van die schaamte was.

"In mijn beleving was verdriet niet sexy"

Je noemt Andrew Solomon ‘geestig’. Is humor belangrijk om een zwaar onderwerp ter sprake te brengen?
Ik was ondanks het gewicht van de opdracht zo blij dat ik dankzij het Boekenweekgeschenk even iets anders kon schrijven, een lichtere toon kon zoeken. Als je mijn boeken naast elkaar legt, kun je een evolutie waarnemen, al zijn het nooit bewuste keuzes geweest: in mijn eerste boeken zit manifest veel humor. Ik had toen nog heel sterk het idee dat ik de zwaarte moest verlichten. Dat ik tegengewicht moest bieden, mensen op adem moest laten komen. Dat is hoe ik zelf om ging met mezelf en het leven. In mijn beleving was verdriet niet sexy, onappetijtelijk, daar houden mensen helemaal niet van. Van jongs af aan heb ik geleerd om de dingen smakelijk te vertellen, ook al was het iets vervelends. Dan heb je de mensen geëntertaind en niet lastiggevallen. Ik merk dat ik daar steeds minder last van heb, en dat vertaald zich in mijn boeken. Boeken zijn een weergave van het mens dat je op dat moment bent. Dat is de grootste opdracht van een schrijver, dat je blijft evolueren als mens, want alleen dan schrijf je telkens een nieuw boek.

Hoe doe je dat?
Door veel na te denken. Door een goede therapeut te hebben, waar ik regelmatig naartoe ga. Door bij te blijven, door te lezen, te kijken. Confrontatie met kunst kan je ook laten groeien.

Voer je denkbeeldig nog weleens gesprekken met je vader?
God beware.

Anders: had je aan de trilogie kunnen beginnen als je vader nog had geleefd?
Mijn moeder leeft nog wel. Dat had me ook kunnen weerhouden. Je kunt dat niet zeggen, je weet niet hoe het anders was gegaan. Ik hoop dat het me niet tegengehouden zou hebben. Het zou het wel ingewikkelder gemaakt hebben. Mijn debuut was klaar toen hij naar het ziekenhuis moest. Hij heeft toen nog maar een paar weken geleefd. Hij heeft niets van mijn schrijverscarrière meegemaakt.

Als het kon… zou je hem nog iets willen zeggen?
In eerste instantie was ik opgelucht dat hij dood was. Toen ik erkende wat er is gebeurd. Daar heb ik me vervolgens eerst ook weer tegen verzet. Het is niet zo dat het er in een keer is. Zo simpel is het niet. Maar die eerste keer dat ik het echt onder ogen zag, was ik opgelucht, ik hoefde het in ieder geval niet meer met hem te regelen. Met vertraging vind ik dat eigenlijk jammer. Al zal hij het waarschijnlijk toch nooit hebben toegegeven. Dat heeft hij bij mijn oudste zus ook nooit gedaan, terwijl er een onweerlegbare getuigenis was. Het is klassiek, het is wat alle daders doen in een dergelijke situatie, ze ontkennen. Tenzij ze niet anders meer kunnen en dan komen ze met verzachtende omstandigheden. Je ziet het voortdurend. Maar het idee dat ik hem in de ogen aan had kunnen kijken, had kunnen zien wat het veroorzaakte – los van wat hij zou zeggen, ja … dat had ik denk ik nog wel kunnen gebruiken op dat moment. Voor mezelf. Maar het zou ook een enorme tegenvaller kunnen zijn. Toch had ik de kans graag willen hebben gehad. He got away with it.

"Angst is een belangrijke drijfveer, ook al noemen mensen heel veel dingen geen angst"

Hoe is de verhouding met jouw moeder?
Over mijn moeder praat ik liever niet. Als schrijver heb ik ervoor gekozen om dit naar buiten te brengen, mijn familieleden hebben daar niet voor gekozen.

Was of ben je niet bang dat jouw persoonlijke verhaal jouw boeken zou overschaduwen?
Waar ik op voorhand geen rekening mee heb gehouden, en dat vind ik wel erg jammer, is dat mensen niet goed het onderscheid kunnen of willen maken tussen het eerste boek van de trilogie (Het beste wat we hebben) en mijn eigen verhaal. In wezen hebben ze niets met elkaar te maken. Mijn persoonlijke verhaal geeft mij, vind ik zelf, de autoriteit om drie boeken over die thematiek te schrijven, op een manier die hopelijk niet al honderdvijftig keer gedaan is en die probeert om de buitengewone complexiteit van de kwestie te schetsen op een invoelbare manier. Je zal nergens in de trilogie zekere details vinden over wat er dan precies zou hebben plaatsgevonden. Daar gaat het niet om.

Waar gaat het wel om?
Het gaat om de mentale impact op alles en iedereen die er mee te maken heeft, op welke manier dan ook. Dáár gaat de trilogie over. Anekdotisch heeft het met mijn verhaal helemaal niets te maken. Daarbij zitten in het boek nog heel veel andere thema’s. Misbruik is daar een van. Er hangt iets om het boek heen waardoor sommige mensen er niet eens aan durven te beginnen. Terugkomend op de vorige vraag: dat vind ik wel erg, het gaat wel om de boeken, om de verhalen. Dat mensen vanwege mijn eigen verhaal een boek niet zouden durven lezen, dat is wel heel erg zonde.

Waar zijn ze bang voor?
Angst. Angst is een belangrijke drijfveer, ook al noemen mensen heel veel dingen geen angst. Dit is daar ook een voorbeeld van. In dit geval is het gecombineerd met gebrek aan kennis over waar het boek nu precies over gaat. Dat krijg ik maar niet uitgelegd. Ook al zeg ik het in ieder interview. Ik wil het ook niet groter maken dan het is, want er zijn heel veel mensen die het wél lezen.

Kan het zijn dat mensen graag willen dat het jouw verhaal is, zodat ze zich beter met de thematiek kunnen identificeren?
Mensen willen altijd dat alles jouw verhaal is. Dat is mij heel duidelijk. Ik zou mij echter zeer gehinderd voelen wanneer ik rekening zou moeten houden met de werkelijkheid. Dat dood iedere verbeelding. Enfin, niet bij de grote Knausgård bijvoorbeeld, die heeft zijn eigen strategie, maar ik zou het niet willen. Mensen projecteren alles op je. Dat moet je dragen. Met enige waardigheid.

En reacties op social media?
Ja, dat is nóg weer een ander aspect. Nu hebben we het nog over de welwillende mensen… het is best vreemd als je vanuit allerlei totaal verschillen hoeken te horen krijgt dat het lijkt alsof ik een boek over die persoon heb geschreven. Dat is het bijzondere van literatuur: ik schrijf een boek. Maar iedereen leest een ander boek, met zijn of haar ogen, verleden, gedachten en laat toe wat hij durft op dat moment. Ik heb veel meer boeken geschreven dan de vier romans tot op heden, vijf met het geschenk erbij. Dat is een heel blij makende gedachte.

Lees je recensies?
Nee. Niet de slechte en niet de goede. Je moet weten wat je aan kunt in het leven. Ik gun het mezelf dat niet te moeten. Ik heb een clubje mensen om me heen, zelf schrijvers, vrienden, slimme mensen, die zelf veel lezen, die kritisch tegen mij durven en kunnen zijn. Die vertrouw ik. Wat zij vinden, is belangrijk voor mij. Begrijp me niet verkeerd, het is tegenovergestelde van arrogantie; het is niet dat het me niet interesseert. Het interesseert me juist heel erg.

"Wat er werkelijk toe doet, is heel vergelijkbaar tussen Nederlanders en Belgen. Namelijk heel weinig"

Heb je nog weleens jouw debuut herlezen?
Soms moet ik weleens een fragment voorlezen uit Zeven hemels boven zevende… ja, dat voelt dan wel inderdaad een beetje als een ander leven. Ik ben hopelijk gegroeid als schrijver, dat lees ik zelf dan ook terug. Ik zou het boek nu nooit meer schrijven zoals ik dat toen heb gedaan. Het voelt ver weg, met name in hoe ik het heb aangepakt. Iedere schrijver heeft uiteindelijk een aantal grote morele vraagstukken die hem of haar uit de slaap houden. De kunst is om die zo te gebruiken dat het mensen niet gaat vervelen.

Heb je in het Boekenweekgeschenk het thema misbruik bewust weggelaten?
Ik was niet van plan om in ieder toekomstig boek over misbruik te gaan schrijven, nee. De trilogie is die trilogie. Dan ben ik denk ik, hoop ik, wel klaar met het onderwerp. Ik kan niet voorspellen wat ik op mijn zeventigste ga doen, maar tegen die tijd is het verhaal wel verteld vermoed ik. Het was een cadeau om over iets heel anders te kunnen schrijven. Eppo (van Nispen tot Sevenaer, directeur CPNB) ging op zijn knieën toen hij het vroeg. Jammer dat hij weggaat, ik zal hem missen.

Had je de vraag om het geschenk te schrijven durven verwachten?
Nee! Ik vond het absurd. Ik schrijf nog maar zes jaar. Het is de grootste eer voor een schrijver. En dan zo snel nadat ik debuteerde. Ik kon het niet geloven. Na een week of twee had ik al wel een idee waar het over zou kunnen gaan.

Is het ook nog extra bijzonder omdat je een Vlaamse auteur bent?
Ja, ik ben ook nog maar de zesde Vlaamse auteur ooit die het geschenk heeft geschreven. Mijn boeken worden in Nederland wel veel beter verkocht dan in België – jullie zijn ook met meer, dat is misschien niet helemaal eerlijk. Maar zelfs in verhouding … dat is vrij ongewoon voor een Belgische schrijver. Ik voel me altijd heel lekker, op mijn gemak, in Nederland. Jullie directheid, ik hou daarvan.

Waarom omarmen wij jouw boeken meer dan Belgische lezers?
Voor mij is dat ook een beetje een mysterie. Toch hoop ik dat de dingen die ik schrijf raken aan iets diepers dan de lichte kleuren die nationaliteiten over mensen heen werpen. Nederlanders praten misschien meer dan Belgen – gemiddeld genomen natuurlijk, ikzelf ben de uitzondering die de regel bevestigt. Wat er werkelijk toe doet, wat er werkelijk wordt gezegd, is heel vergelijkbaar tussen Nederlanders en Belgen. Namelijk heel weinig. We gaan beiden heel veel uit de weg, zijn heel erg bang om zelfs voor zichzelf dingen te benoemen. Dat zijn de dingen waar ik over schrijf. Dat overstijgt onze verschillen in karakter. De verschillen gaan over de oppervlakte, niet over de diepte. Over die diepte schrijf ik.

"Dat als je met jezelf bezig bent je een egoïstisch mens zou zijn, is er ingestampt"

Spijt is wel een thema in Gezien de feiten. Over het spijt hebben van de dingen die je niet hebt gedaan in je leven.
Je leeft maar een keer. Voor zover we dat met zekerheid kunnen vaststellen. Laten we er iets van maken! Laten we echt kijken naar de dingen. Ik heb alle begrip voor al die soorten angsten die mensen weghouden van echt te kijken. Je hoeft geen vreselijk trauma in je jeugd te hebben opgelopen om het ook niet echt leuk te hebben gehad, iedereen heeft dingen meegemaakt. Dat is niet erg, het mag er zijn. Het waren niet alleen maar roze koeken. Dat is de realiteit. Mensen zeggen dat ze hun ouders niet willen beschuldigen, maar daar heeft het niks mee te maken. Het gaat over voor jezelf jouw patronen bloot te leggen. En zo mogelijk degene die jou in de weg zitten, te doorbreken om te kunnen veranderen, te kunnen groeien. Soms zijn het de meest argeloze zinnetjes van ouders die het weer meenamen uit hun verleden, van hun ouders, die een ongelooflijke impact kunnen hebben.

Waar ligt de grens tussen egoïsme en werkelijk voor jezelf kiezen?
Nee, het is absoluut nooit egoïsme. En ik mag dat zeggen. Het is hele goede vraag. Dat als je met jezelf bezig bent je een egoïstisch mens zou zijn, is er ingestampt. Het zorgt er juist voor dat je de juiste relaties aan kunt gaan. Dat het écht klopt. De betekenis voor de ander is dan ook vele malen groter en mooier dan wanneer je wenselijk gedrag vertoont. Authentiek contact heeft een veel grotere impact.

Wanneer kwam dat kantelpunt, wanneer kwam het besef dat het zo is dat je wilt leven?
Dat heb ik eigenlijk altijd zo gevoeld. Ik heb altijd een diepe hunkering naar meer, beter. Het is wel even zoeken naar hoe dat moet. Dat er wel degelijk iets beters mogelijk was, die ontdekking, dat heeft bij mij een tijdje geduurd. Het gaat om jezelf, om je eigen hoofd. De oplossing zit in je eigen hoofd. Ik zeg niet dat het vervolgens toch allemaal goed is. Het leven is vaak niet leuk. Er gaan mensen dood, het is oorlog, de planeet gaat naar de kloten. Het heeft niets te maken met dat het gras aan de overkant groener zou zijn. Als je in dat gras staat, heb je jezelf nog altijd bij je.

* Urgenda en negenhonderd mede-eisers wonnen 24 juni 2015 de Klimaatzaak en dwingen stringenter klimaatbeleid af bij de Nederlandse Staat. Het is wereldwijd de eerste keer dat een rechter een Staat verplicht om maatregelen te nemen tegen klimaatverandering. Internationaal betekent deze uitspraak een steun in de rug voor alle klimaatzaken in andere landen. Urgenda is de organisatie voor duurzaamheid en innovatie. Urgenda wil Nederland sneller duurzaam maken, samen met bedrijven, overheden, maatschappelijke organisaties en particulieren.