Machiel Bosman: “Prins Willem III van Oranje is de grootste staatsman die Nederland heeft voortgebracht”

Machiel Bosman is historicus en schrijft geschiedenis vermomd als literatuur. Met zijn boek Elisabeth de Flines werd hij in 2008 genomineerd voor de AKO Literatuurprijs en de Libris Geschiedenis Prijs. Dit boek De Roofkoning, prins Willem III en de invasie van Engeland is eveneens genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs.

Waarom benoemen we dit niet als een van de grote momenten uit onze geschiedenis?

Wanneer begon je fascinatie voor prins Willem III (1650-1702)?
Tijdens mijn studie geschiedenis verbaasde ik me over het feit dat een Nederlandse prins koning wordt van Engeland en we dat niet als een van de grote momenten uit onze geschiedenis benoemen. Ik vroeg me af waarom dit altijd als een soort voetnoot wordt weggestopt. Ik vond het fascinerend dat in onze geschiedschrijving een Nederlandse prins die in Engeland de Glorious Revolution heeft bewerkstelligd wordt genegeerd, terwijl dit één van de grote momenten in de Engelse en ook Europese geschiedenis is.

Wat was de Glorious revolution?
In 1689 werd Willem III koning van Engeland nadat hij met een grote invasiemacht naar Engeland ging en daar vrijwel zonder te vechten de Engelse koning James II, tevens zijn oom en schoonvader, verdreef. Daarna heeft Willem III zoals hij van te voren aan de Engelsen beloofd had, een ander regeringsstelsel opgezet. Het Engelse parlement kreeg meer macht en inspraak, maar de Engelsen hebben altijd gedaan alsof het parlement dat zelf heeft afgedwongen. Willems inbreng was in de ontwikkeling van de constitutionele monarchie en parlementaire democratie van groot belang. Maar de Engelsen hebben het voor zichzelf geclaimd en het parlement heeft de eer naar zich toegetrokken. Ze hebben de hele invasie van Willem III uit hun geschiedenis willen wegvegen door het de Glorious Revolution te noemen, een van de hoogtepunten uit hun geschiedenis. Dus in Engeland hebben ze hem ook langdurig uit de geschiedenis willen wegpoetsen maar Willem III heeft echt een heel grote rol gespeeld in de Engelse en Europese geschiedenis.

Er waren allerlei bloedbanden tussen de verschillende Europese hoven. Hoe zaten de koninklijke relaties in elkaar in die tijd?
Prins Willem III was de zoon van de zus van Engelse koning James II en getrouwd met Mary, de oudste dochter van James II. Zij waren dus neef en nicht. De vader van James II is Charles I, die getrouwd was met een Franse prinses. Willem III is via die band een achterneef van Lodewijk XIV. Het was een koninklijke kaste die boven de rest van de wereld zweefde. Ze streden overigens ook tegen elkaar, om eer en glorie, en omdat ze nog niet doorhadden dat je de economie ook kunt laten groeien door gewoon meer te produceren, en als een ander land groeit dat niet ten koste hoeft te gaan van jouw economie. Ze wilden altijd meer. Als ze zich niet aanvallend opstelden werden ze zelf aangevallen. Dat was de dynamiek tussen de Europese landen. Als zich een kans voordeed om je te verbeteren moest je dat doen anders was je de volgende keer zelf het haasje. De koningen waren opperbevelhebber van de krijgsmacht. Het zijn de voorlopers van de Amerikaanse presidenten. In de VS is het Europese koningschap het beste bewaard.

Willem III is de grootste staatsman die Nederland heeft voortgebracht

Koning James II had zich bekeerd tot het katholieke geloof in een verder vooral protestants land. Welke problemen gaf dat?
In die tijd stapten koningen en leden van de koninklijke families vrij makkelijk van het ene naar het andere geloof over. Het parlement is in 1685 protestants, als de dan al katholieke James II koning wordt, net als de anglicaanse staatskerk. Katholieken mogen op een gegeven moment ook geen lid meer worden van het parlement. Maar James II wil dat veranderen en gaat op allerlei belangrijke posten katholieke getrouwen zetten. Hij vervangt rechters en haalt de constitutie overhoop. Zijn tegenstanders denken dat hij streeft naar de absolute macht en de katholisering van Engeland. En dat wil het parlement niet. Maar James II zegt: ‘Ik ben de koning en ik word gehoorzaamd’. Hij denkt dat God een plan met hem heeft. Het land moet zich naar hem voegen. Hij was heel koppig, had weinig begrip voor tegenstanders en was iemand die absoluut zijn zin wilde doordrammen.

Wanneer ging het mis?
Als hij de ‘Vrijheid van geweten’ wil invoeren, waardoor katholieken veel meer vrijheden krijgen die ze eerst niet hadden. Hij denkt dat de anglicaanse kerk dan vanzelf katholiek wordt. Maar die kerk is een gevestigd instituut dat niet zomaar zijn macht gaat opgeven. Hij vindt de kerk tegenover zich, maar ook vanuit het parlement en de rechterlijke macht komt verzet. En alles culmineert in 1688. Dan is de koningin, de tweede vrouw van James II, tegen alle verwachtingen in zwanger na een reeks van miskramen en vroeg overleden kinderen waardoor er, als het een jongen is, kans is op een katholieke troonopvolger, iets wat niemand meer verwacht had. Alle ogen waren gericht op Willem III en zijn vrouw Mary die de eerste troonopvolgster was en beiden protestants. Willem III zou dus via zijn vrouw koning worden en dan was het hele katholieke avontuur van James II voorbij, dacht men. Het kind is inderdaad een jongen en dus loopt Willems troonopvolging gevaar. Als James II ook in 1688 een groep bisschoppen opsluit in de gevangenis en het proces tegen hen verliest, is het een kwestie van nu of nooit voor Willem.

Hoe pakte Willem dat aan?
Hij zet in het diepste geheim een spionagenetwerk op in Engeland en begint de vloot uit te breiden voor een invasie van Engeland in het najaar van 1688. Willem heeft dan al heel veel aanhangers in Engeland. Er zwerft een kliek Engelsen om hem heen en dat jaar begint hij coalities te vormen. Maar hij kan niet naar Engeland trekken om de koning te onttronen, dan zou hij alle steun direct kwijt zijn. James II is ook zijn oom én zijn schoonvader. Hij moet het dus heel omzichtig spelen. Hij laat de Engelsen weten dat hij gevraagd wil worden om hen te helpen bij de missie om de koning van zijn macht te beroven. En dat lukt. Hij maakt er een bevrijdingsoorlog van. Het wachten is dan op de goede zogenaamde ‘protestantse’ wind.

En dan gaat het razendsnel.
Als de protestantse wind opsteekt vaart Willem in november 1688 met zijn vloot in vier dagen naar Engeland. Dezelfde wind houdt de schepen van de koning in de havens. Eenmaal aan land wordt hij juichend onthaald door het volk, de Engelse soldaten lopen in grote getale naar hem over en eigenlijk verloopt de hele invasie zonder slag of stoot. Het gaat van een leien dakje. Het zit ontzettend mee. Het hele systeem van James II stort in elkaar. Uiteindelijk vlucht de koning en worden onze prins Willem III en zijn vrouw Mary koning en koningin van Engeland. Hij is de grootste staatsman die Nederland heeft voortgebracht.