Interview met vertaalster van '21 lessen voor de 21ste eeuw' Inge Pieters

In Sapiens boog Yuval Noah Harari zich over het verleden, in Homo Deus over de toekomst; nu laat hij zijn licht schijnen over het heden. Wat zijn de uitdagingen van onze tijd? Hoe beschermen we onszelf tegen een nucleaire oorlog, ecologische rampen en technologische bedreigingen? Wat is de oorzaak van de opkomst van populisten als Donald Trump? Hoe weren we ons tegen fake news? Moeten we ons voorbereiden op een nieuwe wereldoorlog? Wat moeten we denken van het opkomend nationalisme? Vragen de mondiale problemen die op ons afkomen om andere politieke systemen? Is het een goed idee dat we onze data overdragen aan enkele grote commerciële spelers, of wordt het tijd om het eigendom van data te reguleren? En wat wordt de grote nieuwe wereldmacht, Amerika, Europa of China? In dit boek beantwoordt Yuval Noah Harari de 21 meest urgente vragen van onze tijd.

Wederom een razend interessant boek van en meesterverteller. Maar hoe komt dit boek in Nederland tot stand? Een gesprek met de vertaler Inge Pieters.

Waar begint jouw werk als vertaler? Lees je eerst het hele manuscript bijvoorbeeld?

Eigenlijk begint mijn werk als ik moet beslissen of ik een klus al dan niet zal aannemen, maar meestal is die beslissing snel gemaakt. Daarna lees ik meestal het hele manuscript door, al is dat bij non-fictie niet altijd per se nodig, maar bij fictie wel. Non-fictieboeken die me speciaal interesseren, zoals die van Harari, lees ik ook altijd van tevoren. Vervolgens ga ik vertalen en als alles klaar is, lees ik de hele boel nog eens helemaal door om de laatste fouten eruit te halen. Meestal lees ik een boek dus drie keer voordat het in vertaalde vorm teruggaat naar de uitgever.

Heb je contact met de auteur wanneer je twijfelt over de interpretatie van zijn woorden?

Meestal is dat niet nodig, maar als ik echt vragen heb, zoek ik zeker contact met de auteur. Gelukkig is dat tegenwoordig heel makkelijk, omdat ze allemaal op internet te vinden zijn, en ze zijn altijd heel behulpzaam.

Doe je als vertaler ook research?

Zeker! Ik vertaal zoveel verschillende soorten boeken over zoveel verschillende onderwerpen dat ik altijd dingen tegenkom waarvan ik de ballen verstand heb. Medische termen zijn een goed voorbeeld, of andere wetenschappelijke termen of verschijnselen, maar ik heb bijvoorbeeld ook eens een boek vertaald waarin de hoofdpersonen gingen duiken. Dan moet ik de benamingen van al die piefjes en flupjes aan de duikapparatuur ook bij elkaar googelen. Ook hier weer: lang leve het internet.

Je hebt zijn eerdere boek, Sapiens, ook vertaald. In hoeverre verschillen de twee boeken van elkaar qua vertalen? Was het ene boek lastiger dan het andere?

Sapiens was het eerste boek dat ik van Harari vertaalde. Op dat moment was hij nog helemaal nieuw voor me, zoals de meeste verse aanvoer die op mijn bureau belandt, dus moest ik eerst nog even zoeken naar de juiste toon. Een auteur of vertellende instantie heeft een bepaalde ‘stem’, ook in non-fictie, en die moet je net zo goed meevertalen als de feitelijke informatie in het boek. Dat is soms even puzzelen. Maar Harari is een ontzettend heldere schrijver, wat altijd helpt. Zijn ironische terzijdes lagen me ook heel goed, dus toen ik eenmaal op stoom was, ging de rest redelijk vanzelf. Het was alleen heel veel werk, want het is best een dikke pil. 21 Lessen is iets dunner en opgedeeld in kortere, logisch opeenvolgende maar op zichzelf staande stukken. De cadans is anders. Maar de toon is grotendeels hetzelfde, en die toon had ik na het vertalen van Sapiens en Homo Deus nog wel in de vingers. Verder is 21 Lessen iets persoonlijker van toon dan Harari’s voorgaande boeken – iets minder wetenschap en wat meer opinie. Daarmee is het iets luchtiger, zodat je het met iets ‘lossere vingers’ kunt vertalen – ik weet niet hoe ik het anders moet zeggen.

Wat wel iets lastiger was, was dat je met die opzet in losse thema’s in elk hoofdstuk een begin en een einde hebt, en aan beginnetjes en eindes moet je altijd iets meer aandacht besteden. Een beginzin moet klinken als een klok. Een eindzin eigenlijk ook. Dit keer waren het er niet één van elk, maar eenentwintig.

Heb je even lang over de vertaling gedaan als bij Sapiens (drie maanden)?

Nee, zeker niet. Voor 21 Lessen had ik maar twee maanden nodig. Het was veel minder tekst en ik was na twee eerdere boeken al helemaal ingevoerd in Harari’s stijl, dus ik kon meteen in een flink tempo gaan typen.

“Wie zijn we? Wat moeten we aan met ons leven? Wat voor vaardigheden hebben we nodig? Wat kunnen we, met alles wat we weten en niet weten over wetenschap, God, politiek en religie, zeggen over de zin van het leven van nu?” Harari stelt grote vragen. Geeft hij naar jouw idee bevredigende antwoorden? Hij geeft in elk geval aanzetten tot antwoorden. Harari’s wereldbeeld komt toevallig erg overeen met het mijne, dus voor mij is het makkelijk om het met hem eens te zijn, maar dat zal niet voor iedereen in gelijke mate opgaan. Wat misschien belangrijker is, is dat hij deze vragen überhaupt stelt. De mensheid heeft erg de neiging de kop in het zand te steken als het om vraagstukken gaat die eigenlijk te groot en onoverzienbaar voor ons zijn. Door ze toch zo helder en nuchter te formuleren en er hardop over na te denken in zijn boek, geeft hij duidelijke handvatten, iets meer greep op de materie. Dat alleen al vind ik heel waardevol.

Is het een hoopvol boek?

Ja en nee. De situatie is op sommige vlakken tamelijk hopeloos en Harari doet geen moeite dat te verbergen, maar zijn toon blijft daarbij zo monter dat je er automatisch iets van optimisme uit gaat putten. Alsof het allemaal nog wel te redden is als we met zijn allen maar net zo helder blijven denken als hij schrijft. Ik denk dat dat stiekem ook zijn missie is, het scheppen van die helderheid die alles zoveel behapbaarder maakt en het uitdragen van die… die onsentimentele vorm van menselijkheid die uit zijn werk spreekt. Dat klinkt misschien tegenstrijdig, ‘onsentimentele menselijkheid’, maar voor mij is dat Harari ten voeten uit.

Welke van de 21 lessen uit zijn nieuwste boek spreekt jou het meest aan?

Hm, da’s een moeilijke. Zijn ideeën over onderwijs zetten me erg aan het denken, omdat ik zelf twee kinderen in de middelbare school leeftijd heb en de beperkingen van het onderwijssysteem van dichtbij ken, maar de grootste eye-opener was misschien wel zijn hoofdstuk over nationalisme. De grootste problemen die we hebben – denk aan de klimaatcrisis – zijn internationaal van aard en kunnen ook alleen internationaal worden aangepakt, terwijl uitgerekend nu het nationalisme weer sterk in opkomst is, zelfs in landen die van oudsher sterk internationaal georiënteerd waren, zoals de VS. Dat is een probleem, een heel echt en serieus probleem. Ik heb nooit een sterke mening gehad over de EU, maar als je – op weg geholpen door Harari – wat meer over dit soort dingen gaat nadenken, kom je toch tot de conclusie dat zulke internationale initiatieven pure noodzaak zijn en dat we de bijna instinctieve afkeer die wij als mensen van dit soort ongrijpbare, supranationale machtsstructuren kunnen hebben, beter kunnen laten varen, hoe moeilijk dat ook is.

Hoe zorg je dat je toon van de auteur vasthoudt?

Dat is bijna niet uit te leggen, want het gaat heel erg op gevoel en ik weet uit ervaring dat het taalgevoel van de een het taalgevoel van de ander niet is. Het is iets waarover mensen heftig van mening kunnen verschillen, and never the twain shall meet. Misschien zouden sommigen het anders doen, maar ik kan alleen maar op mijn eigen taalgevoel afgaan. Ik doe het zoals het volgens mij goed is. Zo ongrijpbaar is het.

Ik hoorde een keer een vertaler praten over een boek waarvoor hij Google Maps had geraadpleegd. Toen bleek dat de auteur een fout had gemaakt bij een bepaalde routebeschrijving. Heb je weleens een auteur/boek op ‘fouten’ betrapt?

Ja hoor, dat komt wel voor. Meestal zijn het van die kleine dingetjes die een redacteur er normaliter uithaalt, zoals een personage met blauwe ogen dat vijf hoofdstukken verderop ineens een bedachtzame blik in zijn zeegroene ogen krijgt. Kan gebeuren. Een schrijver is ook maar een mens.

Kun je vertalingen van anderen lezen zonder ‘technisch’ mee te kijken naar hoe het werk is gedaan?

Nee, daar ben ik notoir slecht in. Ik lees dan ook zelden boeken in vertaling, het leidt me te veel af.

Soms wordt aan een boek door meerdere vertalers gewerkt. Heb jij ook weleens gedaan? Hoe gaat dat in zijn werk?

De paar keer dat ik zoiets heb gedaan, werd het boek gewoon verdeeld over meerdere vertalers, die elk hun stuk inleverden, waarna een redacteur de boel gladtrok. Geen echte samenwerking dus. Eigenlijk is het maar één keer zo gegaan dat ik nu en dan contact had met een medevertaler, over bepaalde termen die we gelijk wilden trekken. Ik weet dat het soms ook anders gaat, met meer contact en een gezellig etentje achteraf, maar dat heb ik zelf nog nooit zo meegemaakt.

Koester je zelf de ambitie om een boek te schrijven?

Ik kan niet zeggen dat het nooit bij me is opgekomen, want mijn werk is voor een groot deel natuurlijk een vorm van schrijven en een beetje vertaler moet in elk geval een beetje kunnen schrijven. Maar wie kan schrijven, hoeft niet per se te schrijven en moet dat ook niet per se willen. Ik deel mijn leven al bijna vijfentwintig jaar met een schrijver (de romanschrijver en columnist Erik Nieuwenhuis) en heb gemerkt dat, als puntje bij paaltje komt, de schrijver toch een andere diersoort is dan de vertaler. Een schrijver wil iets vertellen, móét iets vertellen. Ik heb dat niet zo. Eigenlijk is het dus wel goed zo. Wel de lusten van het schijven, op taalniveau, maar niet de lasten van het verzinnen en – vooral – het structureren.

Heb je weleens geweigerd een boek te vertalen omdat je het niets eens was met het gedachtegoed van de auteur?

Nee, gelukkig is me nog nooit zoiets aangeboden, maar er zijn wel dingen die ik niet zou doen.

Welk boek zou je nog graag willen vertalen?

Ik ben als vertaler een beetje in de non-fictiehoek beland, en met boeken als die van Harari is dat zeker geen straf, maar het allermooiste blijft toch fictie. Ik zou dolgraag romans willen vertalen van het soort dat ik zelf graag lees. Ik ken bijvoorbeeld iemand die Jonathan Franzen vertaalt, van wie ik een groot fan ben. Dat is toch wel het allerhoogste.

En nog een bonusvraag van een van mijn vaste recensenten die Harari heeft besproken: Ik ben vooral nieuwsgierig naar wat de vertaler weet of vermoed van de persoonlijke (‘spirituele’) reis die Harari zelf is gegaan.

Daarover weet ik alleen wat Harari er zelf over vertelt in 21 Lessen. Zijn ervaringen met Vipassana-meditatie zijn volgens zijn zeggen cruciaal geweest. Uit de kast komen als homo in een deels streng traditioneel en reactionair land als Israël zal vast ook een vormende ervaring geweest zijn, een oefening in het gaan van zijn eigen weg. Maar eigenlijk is dit gespychologiseer op afstand, en nog van de koude grond ook. Bovendien doet het er niet echt toe. Het gaat om het boek en wat de man daarmee wil zeggen, niet om de man zelf. Wat hij ons niet vertelt, is privé.